Gdy czyta się dziś publicystykę zmarłego pięć lat temu Jana Walca, to właśnie uderza najbardziej: nieprzewidywalność.

Czytając polską publicystykę ostatnich lat, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że jest ona niemal absolutnie przewidywalna. Ekscesy, owszem, zdarzają się - gdy np. Adam Michnik weźmie w obronę Radka Sikorskiego lub wezwie do nieobejmowania rządowego stanowiska Hannę Suchocką; albo gdy Piotr Wierzbicki zaatakuje antyeuropejskie i ksenofobiczne lęki obozu, który do niedawna zwykło się nazywać ROP-owskim. Ale to właśnie ekscesy; w zasadzie biorąc jakąś gazetę do ręki, z góry wiadomo, w jakim duchu skomentuje ona którekolwiek, będące akurat przedmiotem debaty, wydarzenie.
I nie dotyczy to jedynie polityki. Przynależność do danego obozu kształtuje w jakimś sensie całość widzenia świata - od ekologii, poprzez poezję Wisławy Szymborskiej, po kwestie wychowania młodzieży.
Gdy czyta się dziś publicystykę Jana Walca, zmarłego pięć lat temu 10 lutego 1993 r. w wieku zaledwie 45 lat, to właśnie najbardziej uderza: nieprzewidywalność. Począwszy od kwestii najbardziej elementarnych - tematycznych i językowych. Bo jeśli się wie, że Walc był badaczem twórczości Adama Mickiewicza i bierze się do ręki jego tekst zatytułowany cytatem z "Dziadów" - "Nie znałeś, Panie, litości" - to można by naiwnie oczekiwać, że ma się przed sobą studium "mickiewiczologiczne". Tymczasem jest to tekst o głośnym w latach 70. procesie prokuratora Rozwensa, który najpierw dał się poznać jako aktywny uczestnik kampanii opluskwiającej działaczy opozycji demokratycznej, a wkrótce potem nieumyślnie zastrzelił wiejskie dziecko.
A z drugiej strony wiedząc, że Walc był w czasach PRL opozycyjnym publicystą i przeglądając książkę, w której autor co i raz kpi z hasła o "jedności moralno-politycznej narodu", można się spodziewać, że to pamflet na epokę gierkowską. A to "Architekt Arki", książka o Mickiewiczu. Bo też był Walc człowiekiem rozmaitych zainteresowań i zatrudnień. Urodzony w 1948 r., jako student trafił do więzienia po wydarzeniach marcowych. Ukończył polonistykę i w pierwszej połowie lat 70. był publicystą "Polityki". Z ówczesnej "Polityki" było dalej do rodzącego się właśnie ruchu opozycji demokratycznej niż z większości innych miejsc w Polsce. Walc jednak przebył tę drogę błyskawicznie - wyrzucony z"Polityki" za podpisanie któregoś z listów protestacyjnych tamtej doby. I wszedł w ruch opozycyjny całkowicie - był w jednej osobie publicystą, redaktorem i drukarzem prasy "drugoobiegowej", wykładowcą "Latającego Uniwersytetu", działaczem Biura Interwencji KOR.
A jednocześnie, w 1977 r., obronił pracę doktorską. O twórczości Tadeusza Konwickiego.
W reportażu Walca "My, Wolna Wałkowa", swoistym peanie na cześć niezależnej aktywności, jest scena znamienna. Właściciel lokalu, w którym Walc wraz z kolegą mają wydrukować kolejny numer "Biuletynu Informacyjnego KOR", stary wilniuk kieruje ich do "świronu". Kolega Walca nie rozumie, Walc przecież wie, co to "świron". Wie, bo to słowo z książek Konwickiego. Tak oto autor przeistacza drukowanie "Biuletynu" w działalność godną kart wielkiej literatury polskiej. Więcej - wpisuje działalność opozycji demokratycznej doby schyłkowego Gierka w kulturowy ciąg polskich konspiracji i zrywów narodowych.
Banałem jest stwierdzenie, że w cza­sach PRL życie literackie toczyło się niejako w zastępstwie życia publicznego. Miało to konsekwencje - wśród ludzi urodzonych w latach 40. i 50. wielu było takich, którzy wybierali literaturę jako zajęcie podświadomie zastępcze. Świadczą o tym ich późniejsze biografie: polityków, dziennikarzy.
Jan Walc prawdopodobnie musiał trafić do opozycji nie tylko z racji poglądów, ale także za sprawą temperamentu - organicznie polemicznego. Już jeden z pierwszych jego tekstów wywołał skandal; tak miało być potem aż do końca (książkę "Architekt Arki" prof. Ryszard Przybylski nazwie aktem "chuligaństwa" i "dzikiego barbarzyństwa", zaś jej autora ochrzci mianem "Stana Tymińskiego polonistyki"; autora bronić będzie Wiktor Woroszylski).
Ale uważny czytelnik owego pierwszego "skandalicznego" tekstu Walca łatwo dostrzeże w nim, żeby tak rzec, niewspółmierność pomiędzy przyczyną a skutkiem. Przyczyną była wydana w formie książki praca doktorska pewnej pani o XlX-wiecznych salonach literackich. Walc, cytując, udowodnił tyle, że była to praca toporna stylistycznie i bardzo niechlujnie przygotowana do druku. Przekonywał wszakże, że praca jest czymś więcej: dowodem skandalicznego nieuctwa autorki. A nie ulega wątpliwości, że doskonale zdawał sobie sprawę, iż koronny dowód na rzecz tej tezy - przypisanie autorstwa "Balladyny" Mickiewiczowi - był właśnie niechlujstwa efektem.
Zaś cały atak Walca na ową prace napisany był z taką pasją, jakby od jakości owego doktoratu zależały losy świata.
Tak wielki impet polemiczny musiał znaleźć godniejszy siebie przedmiot ataku niż polonistyczne niechlujstwa. I znalazł: przeciwnikiem Walca stał się system komunistyczny.
W tekstach publicystycznych Walca z okresu korowskiego jedno rzuca się w oczy: pisze je człowiek szczęśliwy. Człowiek, który znalazł się po właściwej stronie, z właściwymi ludźmi. Nie tylko wspomniana "Wolna Wałkowa", także wiele innych ówczesnych tekstów to apoteoza etosu dysydenta.
A przecież teksty te spotykały się z odzewem polemicznym ze strony in­nych dysydentów. Walcowi zarzucano, że sprzeniewierza się owemu etosowi, przejmując od przeciwnika politycznego metody polemiczne (choćby przy okazji wspomnianego procesu prokuratora Rozwensa). A zarazem - że sławiąc dysydencki etos, okazuje pogardę tym wszystkim, których nie stać na gest heroiczny. To paradoks: po pierwsze dlatego, że był to zarzut tożsamy z zarzutem stawianym Piotrowi Wierzbickiemu - autorowi "Traktatu o gnidach" dla którego publicystyki Walc miał od początku wyjątkowo mało serca i oceniał ją niezwykle krytycznie. A po drugie dlatego, że Walc zaczyna w tym okresie pisać szkice, które później złożą się na "Wielką chorobę" - pomyślaną jako swoista polemika z "Dziejami honoru w Polsce" Adama Michnika.
"Wielka choroba" to "dzieje pogardy w Polsce", pogardy okazywanej zwykłym ludziom przez intelektualistów. Aby ją napisać, Walc radykalnie zreinterpretował historię literatury polskiej: zarówno Konrad z III części "Dziadów", jak doktor Judym z "Ludzi bezdomnych" to postaci w zamyśle Mickiewicza i Żeromskiego negatywne - właśnie wcielenia inteligenckiej pogardy wobec ludu.
Paradoksów jest zresztą w ówczesnej publicystyce Walca - gdy spojrzy się na nią z dzisiejszego punktu widzenia - więcej. Paradoksalna okaże się jego polemika z głośnym manifestem dysydenckim, "Siłą bezsilnych" Havla. Walc stwierdza wówczas, że Havlowski po­stulat "życia w prawdzie" jest dla dysydentów zbyt minimalistyczny; grozi pięknoduchowskim zaniechaniem troski o skuteczność działania. W latach 90. Walc będzie w swej publicystyce bardzo często ów postulat przywoływał; by wypomnieć dawnym dysydentom (m .in. Adamowi Michnikowi), że mu się sprzeniewierzyli - w trosce o skuteczność działania, że politycy wzięli w nich górę nad intelektualistami. Pierwsze pęknięcie owej zjednoczonej "krainy dysydenckiej" objawi się w pisarstwie Walca w okresie «pier­wszej "Solidarności" lat 1980-81. A raczej objawi się później, ale za sprawą tego właśnie okresu.
Obrazuje je najpełniej tekst znany jako "List do Włodzimierza Marta" (pseudonim redaktora podziemnego kwartalnika "Krytyka"). Tekst był publiczną odpowiedzią Walca na propozycję napisania recenzji z "Roku w trumnie" Romana Bratnego, którego pisarstwem i drogą życiową - Walc zajmował się już wcześniej. Autor "Listu..." wyjaśniał, dlaczego tym razem o Bratnym nie napisze. Tłumaczył, że jest to zbyt łatwe intelektualnie, że nie chce "przywalać" Bratnemu, gdy robi to każda podziemna gazetka. Bratnemu nie "przywalił", "przywalił" natomiast w "Liście..." absolutnej świętości, jaką stanowiła na łamach prasy podziemnej "Solidarność" lat 1980-81. Miał do niej dwie podstawowe pretensje. Pierwszą, że wśród działaczy i piewców związku (zwłaszcza tych ze środowiska inteligenckiego) znalazło się wielu biernych wcześniej, by nie rzec konformistycznych, obywateli PRL, którzy przyłączyli się do oporu wobec systemu, gdy już "było wolno". A druga pretensja sprowadzała się do tego, że ci bierni właśnie, z racji własnych kompleksów biograficznych i by nie rozdrażniać władz, zepchnęli na boczny tor przedsierpniowych opozycjonistów ze środowiska korowskiego. Ludzi, którzy mieli i mandat moralny, i niezbędne kwalifikacje, by kierować związkiem.

"List do Włodzimierza Marta" został odebrany jako wyraz frustracji (których zresztą Walc nie ukrywał) zawiedzionego i nie docenionego kombatanta; w takim duchu polemizował z Walcem wiceprzewodniczący podziemnej mazowieckiej "Solidarności" Wiktor Kulerski.
"List..." był znamienny dla publicysty­ki Walca z prasy podziemnej lat 80. Coraz rzadziej przedmiotem jego polemik staje się - jako zbyt oczywisty cel - rządzący system. Coraz częściej jest to krytyka "potocznego rozumu" - solidarnościowego czy podziemnego. Krytyka łatwych uniesień zbiorowych, owczych pędów, pozornej odwagi, schlebiania powszechnym gustom.
Walc - piewca ru­chu dysydenckiego lat 70. - staje się w następnej dekadzie w coraz większym stopniu krytykiem własnego środowiska.

Napisałem na wstępie, że publicysty­ka Walca była nieprzewidywalna. W największym bodaj stopniu dotyczy to tej najświeższej, pisanej już po upadku PRL.
Zaryzykuję twierdzenie, że nie było w Polsce lat 90. drugiego publicysty, który jednocześnie angażował się w kampanię przeciwko ustawie antyaborcyjnej i przeciwko zaniechaniu dekomunizacji. Publicysty, który systematycznie atakował Adama Michnika - i za stosunek do byłych komunistów, i za uległość wobec Kościoła, i za zbyt długą wiarę w Lecha Wałęsę - lecz gdy jego ataki podchwytywali np. Jarosław Kaczyński czy Piotr Wierzbicki, natychmiast atakował właśnie ich.
Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu. Przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. Oprócz Jacka Kuronia jedynym pozytywnym bohaterem Walca z polskiej sceny politycznej jest Zbigniew Bujak - do czasu, gdy nie "spoufali się z Kiszczakową".
Obraz Polski początku lat 90., jaki wyłania się z tych tekstów, jest zupełnie inny od tego, który zapamiętałem. Szczegóły, fakty, często już zapomniane, zgadzają się - diagnoza budzi mój sprzeciw. Nigdy wówczas nie przyszło mi do głowy, że żyję w kraju "udręczonym" - a tak Polskę początku lat 90. nieustannie nazywa Walc. Jego szydercza publicystyka łączy wszystkie niemal, zdawałoby się sprzeczne ze sobą, lamenty, jakie wówczas krążyły po Polsce: że Balcerowicz zrujnował, że Kościół zastąpił partię, że komuna nadal rządzi. Lamenty, jakie słyszało się od postkomunistów i radykalnych antykomunistów.
Nie sposób tego wszystkiego zrozumieć, nie pamiętając o twórczości Walca z czasów dysydenckich. Pisałem. że była to publicystyka człowieka szczęśliwego, który odnalazł swój świat. Zaś o tomie "Ja tu tylko sprzątam" Ryszard Holzer trafnie napisał, że to "opowieść o końcu miłości". Tej miłości, która właśnie w czasach dysydenckich rozkwitła. Walc odrzuca rzeczywistość początków II RP, ponieważ chciałby ją widzieć jako kontynuację - i spełnienie anielskiej rzeczypospolitej dysydentów końca lat 70. Tymczasem anielskość nie wytrzymuje próby normalności.
Walc pisze ze swoistą gorzką dumą, że należy do "wymierającego" gatunku - niezależnego inteligenta polskiego. Jego teksty to zapis postępującej samotności intelektualnej, ale samotności z wyboru: stąd paniczne reakcje, gdy ktoś nieopatrznie bierze go za sojusznika swej politycznej gry. Kiedyś jego przeciwnikiem był komunistyczny sy­stem; teraz staje się nim świat, taki jaki jest - zamieszkany przez ludzi, nie i aniołów.
Ostatni felieton z "Życia Warszawy" jest polemiką z Jackiem Kuroniem, do którego skądinąd Walc ma - co widać z innych tekstów - stosunek kultowy. W kilka miesięcy później, w pół roku po śmierci Walca, wybory wygrają postkomuniści. O czym już, niestety, Walc tekstu nie napisał, choć sam fakt nieśmiało przewidywał.

I tak jak denerwował, tak teraz jego nieprzewidywalnej inteligencji brak.

W tych dniach o dziesiątej wieczorem fanatycy polityki z ulgą wzdychają, że oto skończył się już kolejny odcinek “Dynastii" , skończyły się nudy i wreszcie rozpocznie się telewizyjne studio wyborcze. Jednak obrzęd ton wydaje się jałowy, albowiem fanatycy mają już wyrobiono zdanie i kandydaci przekonują albo przekonanych, albo niewrażliwych na argumenty. Zresztą, iluż jest takich fanatyków?
Jest to zresztą problem wszelkiej propagandy. Jak skłonić niechętnych do poświęcenia choćby kilku minut? Dlatego łatwiejsze są formy propagandy wymagające pasywnego zachowania wyborcy. Przed plakatem wyborczym obronić się nie sposób: wisi na płocie to nieuchronnie wpada w oczy. Gdy miedzy sprawozdaniem z meczu i filmem kryminalnym pojawia się króciutka migawka stawiąca cnoty kandydata, to telewidz zapewne nie zdąży wyłączyć odbiornika. Ale kogo można tak przekonać? Ile treści mieści się w krótkim haśle i uproszczonym symbolu graficznym? Wiara w skuteczność plakatów i reklam wymaga założenia, że wystarczy, by wyborca zapamiętał nazwę partii i nazwisko kandydata. Program jest sprawą drugorzędną. Liczy się hasło.
Z tego punktu widzenia pisanie książki nie wydaje się skuteczną metodą zbierania głosów. Chyba tylko już przekonany zdecyduje się na wysupłanie z kieszeni kilkunastu tysięcy złotych na dzieło swego ulubionego bohatera? Nie jest to jednak takie proste.
Książka znanego polityka stanowi wydarzenie. W gazetach pojawiają się recenzje, przeciwnicy publikują polemiki, robi się ruch w interesie. Staje się to podstawą do dyskusji przy niedzielnym obiedzie z teściami. Książka zaczyna żyć własnym życiem. Taki mechanizm działa tylko w przypadku znanych bohaterów sceny politycznej, którzy zapewne reklamy i tak nie potrzebują. Mogą jednak pociągnąć za sobą swoją partię.
Ulice Warszawy wytapetowane są wizerunkami uśmiechniętego Jacka Kuronia reklamującego swą zupę. Tym razem nie chodzi mu o zwiększenie konsumpcji grochu, co niewątpliwie pomogłoby polskiemu rolnictwu, lecz sprzedaż Mojej zupy, książki o sprawowaniu funkcji ministra w rządzie Mazowieckiego. Lada dzień pojawi się wywiad-rzeka, jaki przeprowadził Jan Walc z Andrzejem Celińskim, płockim senatorem szeroko znanym z niezrównanych dżinsów.
W porównaniu z podobnymi dziełami zachodnich polityków, uderza od razu zasadnicza różni ca. Nikt nie ma złudzeń, iż kandydaci na prezydenta USA sami piszą swe książki. O wiele lepiej wynająć zawodowca, który to zrobi sprawniej i szybciej. W wyniku powstaje książka jasno napisana, poprawnie skomponowana i raczej pozbawiona charakteru. Nikt, kto słyszał Kuronia lub Celińskiego nie może mieć wątpliwości, że są autorami swych książek. Po stylu łatwo poznać człowieka. Przywiązanie do własnego głosu przybrało skrajną postać w dziele Celińskiego i Walca, którzy odrzucili nawet pomoc zawodowego redaktora. Myślę. że niesłusznie. Nie dlatego że redaktor z wydawnictwa lepiej pisze po polsku, niż Walc. Po prostu dlatego, że niemal każdy autor nadmiernie przywiązuje się do napisanego raz tekstu i traci zdolność skreślania. Mozart pisał swe symfonie od razu na czysto, prawic bez kreśleń i poprawek. Oczywiście, każdemu wolno go naśladować... Pozostaje tylko życzyć powodzenia pyszałkom.
Profesjonalny autor na ogół gwarantuje pewien poziom i spójność. Freeman Dyson powiedział kiedyś, że Chruszczow na pewno sam pisał swe przemówienia, bo żaden ghost-writer nie odważyłby się na coś takiego. Jacek Kuroń potrafi w jednym akapicie napisać: u Beksiaka przyjmowano, że puszcza się płace i ceny... oraz: zespół Beksiaka też zakładał, że zablokowanie inflacji wymaga zablokowania płac. W innym miejscu Kuroń relacjonuje naradę u Balcerowicza, w trakcie której wszyscy wypowiadali się przeciw popiwkowi. Zdumiony czytelnik na próżno czeka na wytłumaczenie, że popiwek został wprowadzony. Jak widać, każdy potrafi być za, a nawet przeciw. Andrzej Celiński takich łamańców logicznych uniknął, aie trudno w jego przemówieniu dopatrzeć się klasycznej kompozycji. Najwyraźniej doszedł do wniosku, że czytelnikowi trzeba wszystko parokrotnie powtórzyć, inaczej nie zrozumie. Nawet tak prostą prawdę, jak to, że Trobriandczycy nie kojarzą poczęcia z narodzinami, wbija wszystkim parokrotnie do głowy.
Książki takie mają służyć wygraniu wyborów. W Polsce trudno jest prowadzić kampanię wyborczą, bo nie wypada powiedzieć tak, jak Bush: “Jestem najlepszy" . Niewątpliwie zbliża się do tego wzorca Andrzej Celiński, jasno stwierdzając, że i tak już wygrał. Jak przegra wybory, to wszyscy zobaczą, jacy durnie mieszkają w płockim, jeśli wygra... no to wygra. Celiński docenia swoją wartość, ale na szczęście ma jeszcze coś do powiedzenia. Jego wywiad jest właściwie jednym wielkim krzykiem oburzenia na polityków wzniecających spory o złote szpony orła, a nie starających się załatwić konkretnych spraw obchodzących ich wyborców. Na polityków, stawiających wóz przed koniem, to znaczy dbających o własne kariery, a dopiero później o swój okręg wyborczy. Kariera i mocna pozycja wyborcza musi wynikać z tego, co się dla ludzi robi. Dla niego źródłem dumy jest ściągnięcie do Płocka fabryki dżinsów Levi-Straussa. To się liczy. Zadaniem polityka jest organizować społeczność do realizacji celów dla niej ważnych. A to oznacza załatwianie inwestycji, kredytów..
Jacek Kuroń zdecydował się przekonać wyborców metodą liryczną. Idea polega na wykazaniu czytelnikom jak trudno, niemal niemożliwe do rozwiązania problemy stały przed nim jako ministrem pracy i pomocy społecznej. Po przedstawieniu trudności Kuroń dowodzi, jak starał się je rozwiązać. Metoda Kuronia ma zalety, albowiem wyborca najczęściej albo nie potrafi zrozumieć zawiłości programów politycznych. Większość głosuje na człowieka a nie na program. Niewątpliwie ludzie docenią wraz z Kuroniem urodę Joanny Staręgi, autorki nowej koncepcji pomocy społecznej, ale chętnie dowiedzieliby się również, na czym ta koncepcja polega.
O tym Kuroń nie pisze. Chętnie dowiedziałbym się czegoś więcej o programie polityki społecznej. Chyba składa się nań nie tylko Fundacja SOS i Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.
W trakcie kampanii prezydenckiej widzieliśmy, jak łatwo zdobywać głosy wciskając ludziom ciemnotę. Wielu polityków, zwłaszcza narodowych i chrześcijańskich sądzi, że najlepszą metodą walki o władzę jest rozbudzanie nierealnych marzeń. Kuroń i Celiński są od tego wolni. Wspólną cechą obu książek, jest wezwanie do realizmu. Na narzekania rozwścieczonego emeryta Kuroń wprost odpalił: ma Pan taką niską emeryturę, bo Pan maszerował na pochodach i krzyczał Gierek, Gierek! Teraz musimy zbiorowo zapłacić za czterdzieści pięć lat rządów komunistów. Aby to zrobić, trzeba skoncentrować się na polityce lokalnej, na samoorganizacji społeczeństwa, na wspólnych inicjatywach, na sprawach konkretnych. Wtedy będziemy mieć szansę na wyjście z dołka. Ale trzeba coś robić, a nie tylko się modlić. Trzeba dać Panu Bogu szansę na interwencję.



Andrzej Celiński, "Ja już wygrałem". Jan Walc rozmawia z senatorem płockim Wydawnictwo "Po Most" , Warszawa 1991.
Jacek Kuroń, Moja zupa, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1991.

Od chwili powstania w drugiej połowie lat siedemdziesiątych zorganizowanej opozycji demokratycznej było sprawą niejasną, czy powołano ją do życia w celu przywrócenia porządku czy też raczej jego obalenia.

W dosyć oczywisty sposób oba te cele przyświecały jej jednocześnie, co powodowało liczne zawikłania zarówno wtedy, gdy rzecz się działa, jak i dzisiaj, gdy w miarę za świeżej pamięci próbować ją opisywać. Ale z tą świeżą pamięcią nie jest wcale tak dobrze, jeśli bowiem na przykład zadamy sobie pytanie o formację poprzedzającą, to znaczy rewizjonistów, z całą pewnością jesteśmy w stanie powiedzieć tyle, iż chodzi o gatunek wymarły. Ale kiedy? Wiadomo, że najpierw wymarły tury, a rewizjoniści dopiero potem, ale szczegóły gubią się w dziejowej pomroce.
A rzecz jest nie bez znaczenia, to właśnie bowiem owi rewizjoniści, gatunek ani nie opisany, ani nawet dokładnie nie zdefiniowany, dali w warunkach PRL początek działaniom bądź przynajmniej rozważaniom na temat przywracania porządku. W sposób oczywisty musieli oni zakładać, iż porządek niegdyś istniał, a dopiero później się wypaczył, splątał, zaprzepaścił i zaczeluścił, na skutek czego niezbędne stało się jego przywrócenie.
I tu natrafiamy – podążając tropem rewizjonistów – na ogromną trudność; wydawałoby się, że nie ma w całej antropologii kultury czegoś oczywistszego niż mit szczęśliwego początku, utraconego raju, do którego za wszelką cenę pragniemy powrócić. Wszystko jest dobrze, jeśli ów złoty wiek, który jest nam wzorcem, jest zarazem bezpiecznie oddalony w czasie rewizjoniści jednak takim ułatwieniem nie dysponowali, stąd też nie mogli dokładnie opisać owego porządku, który chcieliby przywracać.

Czym dla Majów, Inków i Azteków był rok 1492, tym dla rewizjonistów okazał się rok 1968; zamknęła się ich epoka, musieli wyginąć, pozostawiając po sobie dziwaczne legendy, nie całkiem zrozumiałe przekazy utrwalone pismem węzełkowym, w języku, którego nikt nie rozumiał i oczywiście pojedyncze ocalałe jednostki.

Ów rok 1968, który z całego szeregu przyczyn przyszli historycy uznają zapewne za przełomowy w historii świata, to zarazem rok hippisa. Hippis – choć również odwoływał się do mitu szczęśliwego początku – był niezawodnie burzycielem; kochał miłość był jednocześnie przekonany, że cała ludzka cywilizacja godna jest zburzenia, jako kwiatom i miłości przeciwstawna.
O ile rewizjoniści występowali głownie po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, hippisi okazali się prawdziwymi dziećmi globalnej wioski i w ciągu kilku zaledwie lat rozplenili się powszechnie, wprowadzając straszliwy pojęciowy bałagan. Istnienie żelaznej kurtyny powodowało bowiem, że proste i jednoznaczne na pierwszy rzut oka hasło make love not war nie tylko mogło, ale musiało znaczyć coś zupełnie innego, kiedy zwracało się przeciwko wojnie w Wietnamie, niż wówczas, gdy tyczyć miało interwencji w Czechosłowacji.

Milan Šimečka tę właśnie interwencję nazwał w swojej książce „przywracaniem porządku”. Zastosowanie tej kategorii w tym miejscu pozwala nam dokonać interesującej obserwacji: kiedy Šimečka o przywracaniu porządku mówi, w sposób oczywisty ironizuje, a przecież jednocześnie cytuje; określenie „porządek” okazuje się kompletnie relatywne.

Czy zatem to, co mieliśmy w Polsce w końcu lat sześćdziesiątych, i później, już w latach siedemdziesiątych, prezentowało się młodym ludziom, znajdującym się w kręgu wpływów hippisowskich idei jako porządek podobnie wart obalenia, jak ten, który starali się obalać ich amerykańscy koledzy?

A może było odwrotnie, może polski hippis w naturalny – choć paradoksalny — sposób stawał się obrońcą cywilizowanego ładu, zakłóconego przez działalność komunistów?

Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny hippis był samotny, nie mógł praktycznie liczyć na żadnych sojuszników poza najbardziej zwariowanymi intelektualistami i nie ma w tym żadnego przypadku, że zbuntowana przeciw panującemu porządkowi generacja 1968 r. w końcu wydała z siebie Brigadi Rossi i Rote Armee Fraktion. Zresztą kiedy nasi paryscy koledzy chcieli swoich profesorów z uczelni wyrzucać, nam przypadła akurat odwrotna rola: buntem było protestowanie przeciw usuwaniu profesorów z uczelni czy obrona najbardziej tradycyjnego poety, jakiego wydała nasza literatura.
Stało się więc tak, że konflikt, który powinien mieć charakter pokoleniowy, rozwinął się zupełnie inaczej, co z ogromnym zdziwieniem skonstatował w latach siedemdziesiątych Stefan Nowak na podstawie poważnych i szeroko zakrojonych badań socjologicznych. Polskie pokolenie 1968 zamiast wydać z siebie jako najradykalniejszą grupę Baader-Meinhof, wydało grupę Kuronia-Michnika. To są przecież te same roczniki: Jacek Kuroń i Ulrike Meinhof urodzili się w 1934 roku, Andreas Baader w 1944, Adam Michnik w 1946.

To oczywiście trudne do zrozumienia po dziś dzień. Parę lat temu, wiosną 1985 r. miałem niepowtarzalną okazję poznać najsławniejszego człowieka tej generacji, Daniela Cohn-Bendita, który przeprowadzał ze mną wywiad dla francuskiej telewizji. Nie zapomnę nigdy pytania, od którego zaczął: „Jak wyjaśnisz, że Kuroń, robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju, siedzi w więzieniu za prowadzenie manifestacji pierwszomajowej?” – „Wydaje mi się, że wszystko pomyliłeś – odpowiedziałem – robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju to Olaf Palme i nikt go w więzieniu nie zamyka”. Najwyraźniej każdy z nas myślał o innym porządku i gdzie indziej postrzegał jego naruszenie.

Ale byłoby przecież daleko idącym uproszczeniem, gdyby ktoś chciał twierdzić, że nasz rok 1968 był tylko przypadkowo zbieżny w czasie z tym z drugiej strony żelaznej kurtyny, że u nas nie było żadnych hippisów, a budowa podziemnego społeczeństwa, która stała się udziałem polskich rówieśników Meinhof i Baadera, była zajęciem nie mającym z ich działaniami nic wspólnego. Kiedy do Henryka Wujca zgłosili się pierwsi robotnicy z Ursusa, powiedzieli po prostu tak: wy jesteście inteligentni i wykształceni, to róbcie te bomby, a my je będziemy rzucać. Byliśmy więc naprawdę bardzo blisko, i ciągle nie było jasne, czy działamy na rzecz przywracania, czy obalania porządku. Myślę, że los wbrew zewnętrznym pozorom okazał się po prostu łaskawszy dla tej części pokolenia, której przyszło urodzić się po wschodniej stronie żelaznej kurtyny.

Wspomniałem o samotności naszych zachodnich rówieśni¬ków i wymieniłem dwa polskie nazwiska; tak się złożyło, że Kuroń był sekretarzem Igora Newerlego, a Michnik – Antoniego Słonimskiego. Ma to wymiar nie tylko symboliczny: ci, którzy mieliby być buntownikami, pozostawali w najściślejszym kontakcie z elitą, co postawę buntu w istotny sposób modyfikowało.

Wydarzenia w Radomiu i Ursusie w znakomity sposób przyczyniały się do niezwykłego wymieszania postaw najbardziej nawet anarchistycznych z konserwatywnymi, pragnącymi bronić ustalonego porządku; Komitet Obrony Robotników bynajmniej nie namawiał nikogo do podpalenia partyjnych komitetów, był jednak gotów nieść pomoc prawną, lekarską i materialną również mocno zanarchizowanym „warchołom” z Radomia.
Właśnie zbieranie informacji i przekazywanie pomocy osobom dotkniętym represjami po czerwcowych wypadkach stało się okazją do niespodziewanie bliskiego kontaktu pomiędzy polską elitą skupioną w kręgu -u a społecznym marginesem - bo przecież ówczesne represje wymierzone były głównie w ten margines, dla przeprowadzenia propagandowej tezy, iż ,,prawdziwi robotnicy” nie mieli z czerwcowymi protestami nic wspólnego.

Zapewne jakąś rolę odegrał w tym wszystkim hippisowski epizod w biografii Mirosława ego, którego dawne kontakty zaowocowały wprowadzeniem do środowiska korowskiego ludzi, którzy w konflikcie z władzą znaleźli się z zupełnie innych przyczyn, ludzi odmiennej kultury – inaczej się ubierających, mówiących, wyznających inne wartości. Niezgoda na komunistyczne status quo była spoiwem mocnym, ale chyba jedynym.
Rychło jednak okazało się, że współdziałanie KOR-owskich intelektualistów z ludźmi zanarchizowanymi, ostentacyjnie długowłosymi czy wytatuowanymi – może okazać się niezwykle opłacalne dla obu stron. Warunki, w jakich pracowały podziemne drukarnie, w sposób dość oczywisty były nie do przyjęcia dla szanującego się inteligenta, tak z uwagi na ogłupiający charakter monotonnej i jednocześnie wyczerpującej fizycznie pracy, jak też ze względów higienicznych – była to bowiem praca w brudzie, przeważnie w piwnicach, a niemożność umycia się należała do jej atrybutów.
Zadrukowywanie na wyciągniętych ze złomu powielaczach dziesiątków i setek ryz papieru było zajęciem żywo przypominających trud Walka Gibały ze Zmierzchu Stefana ego; jedyną perspektywą podczas pracy tego rodzaju są „kubiki”, o których myślał Gibała, czy ryzy, o których myśleli podziemni drukarze. I od wydajności pracy tego rodzaju w znacznej mierze — przynajmniej przez pewien czas — zależały sukcesy demokratycznej opozycji.

O ile intelektualiści zyskiwali na tym dziwnym mariażu wsparcie natury technicznej, o tyle druga strona zyskiwała cenną dla siebie ochronę przed samowolą władzy. Ale przecież nie tylko — wolność słowa, o którą walczyła demokratyczna opozycja, była czymś pożądanym również dla kręgów hippisowskich, które w warunkach realnego socjalizmu nie miały oczywiście możliwości ekspresji. 1 właśnie na styku tych dwu tak różnych środowisk powstał „Puls”.

Wydany jesienią 1977 roku pierwszy numer „Pulsu”, nieregularnego kwartalnika literackiego, jak określili swoje pismo redaktorzy, otwiera tekst profesora Stanisława Ossowskiego Problematyka swobody słowa w dyskusjach naukowych. Jest to artykuł polemiczny wobec tekstu profesora Tadeusza Kotarbińskiego zamieszczonego w „Przeglądzie Kulturalnym” z 26 października 1961 roku. Cenzura nie dopuściła do publikacji artykułu Ossowskiego i doczekał się on druku dopiero w „Pulsie”.
Stało się więc tak, że pierwsze słowa, jakie nowe pismo przekazało swoim czytelnikom były następujące:

Wśród podstawowych zasad demokracji ateńskiej zajmował się postulat, dla którego utworzono specjalne słowo: izogonia; jednakowa dla wszystkich wolność w wypowiadaniu się. Ateny Peryklesa były z tego prawa szczególnie dumne.

Nie ma chyba sposobu, aby wprowadzając w obieg czytelniczy nowe czasopismo silniej zaakcentować dostojny, klasyczny konserwatyzm. Ateny Peryklesa przywołane w pierwszym zdaniu wstępnego artykułu oznaczają przecież, że redaktorzy zwracają się do czytelników słowami: „Dwadzieścia pięć wieków kultury śródziemnomorskiej patrzy na was z łamów naszego czasopisma!”

I w tym samym numerze, jako praktyczna realizacja owej izogenii, pojawia się Allen Ginsberg, na razie wierszem Kral Majales, bo Skowyt ukaże się dopiero w numerze 4-5, na przełomie roku 1978/79, a więc w 22 lata po ukazaniu się oryginału. Opóźnienie jest większe niż w przypadku tekstu profesora Ossowskiego nie tylko o parę lat; o ile bowiem przypomnienie o zasadach ateńskiej demokracji jest pożyteczne w każdym czasie, o tyle będący pokoleniowym manifestem Skowyt ukazuje się opóźniony o całe pokolenie.

I ukazuje się w jakże niezwykłych warunkach: „Puls” był czasopismem związanym z KOR-owską opozycją; nie wiedziałem wtedy, i zresztą nie wiem do dzisiaj, czy związek ten oznaczał również, że „Puls” był finansowany przez KOR, w tym środowisku bowiem sprawy finansowe traktowano ze szczególną dyskrecją. W każdym jednak razie związki te były na tyle silne i na tyle oczywiste, że działacze KOR-u czuli się za „Puls” odpowiedzialni, tym bardziej, że przekonanie o finansowaniu pisma przez KOR, nawet jeśli fałszywe, było jednak podówczas powszechne.

Warunki działania skłaniały do pewnego przewrażliwienia; presja rozpętywanych co i raz antykorowskich kampanii propagandowych kazała dmuchać na zimne i z największą troską i żarliwością pielęgnować to, co za Janem Józefem Lipskim przywykło się później nazywać „etosem KOR-u”. A niektóre publikacje „Pulsu , i to od pierwszego numeru, to był niewątpliwie cios w etos.

O ile bowiem zarówno profesor Ossowski osobiście, jak Peryklesowe Ateny były tego etosu idealną wręcz emanacją, o tyle o Ginsbergu ani całej beat generation nie sposób już tego powiedzieć. Nie ma w tym – jak sądzę – żadnego przypadku, że w pierwszym numerze pisma ukazał się nie Skowyt, ale wspomniany Kral Majales, wiersz czy może poemat poświęcony Czechosłowacji 1968 roku – co z KOR-owskim etosem było już w pełni zgodne, ale jednocześnie padały tam takie oto słowa:

a ja jestem Królem Maja, który po czesku nazywa się Kral Majales
a ja jestem Królem Maja, który śpi ze śmiejącymi się nastolatkami
a ja jestem Królem Maja, rzecz jasna,
bo jestem z pochodzenia Słowianinem i buddyjskim Żydem. ¹

I to już było zupełnie niedobrze, oczywiście nie z uwagi na tego buddyjskiego Żyda, ale z powodu śmiejących się nastolatek. W dodatku w tymże numerze Ginsbergowi towarzyszył jego przyjaciel i wydawca, Lawrence Ferlinghetti:

przechodzi obok purpurowa blondyna i jeden zbyt wysoki cycek wyskakuje i upada na mój talerz zwracam go jej
nie wyglądając na zbyt zakłopotanego
ona to bierze za dobry znak
siada
i daje mi drugi. ²

Otóż działacze KOR-u znaleźli się w sytuacji skrajnie odmiennej: wyglądali na zakłopotanych, nie brali tego za dobry znak, trafnie przewidując, że redakcja po pierwszym numerze zechce dać im drugi.
Obawy te rychło miały się spełnić. W numerze drugim problemy były te same, tylko chyba jeszcze drażliwsze: zaraz po antymarksistowskim eseju Simone Weil z nie drukowanego w Polsce tomu Opression et Liberté, a więc tekstu w pełni zgodnego z KOR-owskim etosem, ukazał się poemat Antoniego Pawlaka I śmierć, wiele śmierci... Był on wprawdzie opatrzony mottem z Walta Whitmana Death, many deaths I ll sing, ale była to bodaj jedyna rzecz, jaką w owym poemacie można było bez zastrzeżeń zaakceptować.
Mówi bowiem bohaterka poematu:

Będę nazywała się Kefas bowiem znaczy to skała a ja potrzebuję opoki na której mogłabym zbudować moją miłość.

Bohater odpowiada spolegliwie:

oto mój penis
powierzam ci go z ufnością
wiem że lubisz trzymać go w dłoniach
patrzeć jak budzi się w nich
jak powoli dźwiga w górę
w twoich małych palcach staje się
kwiatem rozkwitającym (gdy
zrobisz kilka ruchów ręką
wyrzuci z siebie
białe ziarno życia)

Ale to nie jest bynajmniej koniec, jak mógłby ktoś oczekiwać, bowiem para bohaterów poematu zamknęła się na 40 dni i 40 nocy w poszukiwaniu coraz to nowych wariantów:

albo
gdy z głową wtuloną w twoje uda próbuję sięgnąć
aż do bólu języka w rozchylające się przede mną drugie wargi i czuję że zaczynasz się wić wymawiając w jęku moje nowe imię aż po kilku drgnięciach nieruchomiejesz albo
kiedy trzymasz go lekko w palcach
bawiąc się patrzysz
jak pęcznieje i zmienia barwę
z uśmiechem bierzesz w szeroko rozchylone usta
gdy czuję na nim delikatny
dotyk języka i lekkie ssanie
gdy wchodzi głębiej aż do gardła
i mam dreszcze w koniuszkach palców
kiedy potrafię już tylko wyszeptać
szybciej szybciej —
przy wciąż gwałtowniejącym oddechu
by za chwilę odczuć ulgę
wielkie kojące ukojenie
popatrz masz na policzku
białe krople, to mogły być nasze dzieci. ³

Wszystko działo się – przypominam – w czasach bardzo odległych – poseł Marek Jurek był jeszcze dzieckiem, Antoni Macierewicz fascynował się Edwardem J. Abramowskim, ani podejrzewając że pisany mu los narodowca, natomiast Michnik i tu tkwi istota problemu – czynił wszystko dla nawiązania dialogu między lewicą laicką i Kościołem katolickim. Oczywiście z dzisiejszej perspektywy może się komuś wydawać, że ów dialog podówczas rozwijał się świetnie – wtedy jednak w bardzo wyraźny sposób kardynał Stefan Wyszyński odmawiał rozmowy nawet z najbardziej katolickimi reprezentantami środowiska KOR-owskiego. Jednocześnie, przemawiając w kościele św. Anny do przedstawicieli środowisk twórczych, stawiał im Prymas Tysiąclecia za wzór Kornela Makuszyńskiego.

Działania środowiska KOR-owskiego były – jak powszechnie wiadomo – oparte na zasadzie jawności, przecież jednak nie chodziło o ujawnienie wszystkiego, a właśnie różnica między postulowanym Makuszyńskim a realnym Pawlakiem ujawniła się za pośrednictwem „Pulsu” jakby zbyt drastycznie.

O ile wiem, z niezrozumiałych do dzisiaj powodów, żywione przez wielu obawy, iż „Trybuna Ludu” zechce na swoich łamach zacytować mniej więcej te fragmenty poematu Pawlaka, które tu przytoczyłem – okazały się ostatecznie płonne, przecież jednak możemy dziś sobie sine ira et studio powiedzieć, że absolutnie nie można było na to liczyć.

Doszło oto do nieoczekiwanej sytuacji komunikacyjnej: w normalnie funkcjonującym kraju powinno w oczywisty sposób istnieć miejsce do publikowania tekstów zarówno Stanisława Ossowskiego, jak Allena Ginsberga, a nawet Antoniego Pawlaka, tyle że niekoniecznie pod wspólną okładką. Że jednak Polska końca lat siedemdziesiątych nie była normalnym krajem, teksty te ukazywały się łącznie, odbierając czytelnikom możliwość wyboru i na skutek tego młodzi i zbuntowani wielbiciele Ginsberga czy Pawlaka chcąc nie chcąc dostawali do ręki Stanisława Ossowskiego czy Simone Weil, zaś erotyczne wynurzenia Pawlaka, wedle reguł działającego podówczas tajnego kolportażu, lądowały na biurkach dostojnych członków Akademii albo wręcz w parafiach kierowanych przez sprzyjających KOR-owskiemu ruchowi odważniejszych księży, sprawiając im niejaki kłopot.

Co ciekawe, kłopoty te nie były naddatkiem, ale stanowiły poniekąd immanentną cechę czasopisma. Było ono wydawane w 3 różniących się wersjach: oryginał – jeśli można się tak wyrazić stanowiły kopie maszynopisowe, oprawne albo nie, które poza przepisanymi na maszynie kartkami tekstów zawierały odbitki fotografii portretowych autorstwa Bartosza Pietrzaka, przedstawiających rozmaite szczególnie dostojne osoby ze środowiska opozycyjnego. Wspominam o tym, bowiem masowe – na ówczesne warunki – wydania NOW-ej już tych ilustracji nie zawierały, co oczywiście wynikało ze względów technicznych. A była jeszcze odmienna wersja londyńska. Uważam za niezbędne zwrócenie w tym miejscu uwagi na tak drobne nawet szczegóły, dzisiejszy czytelnik tych słów najłatwiej zapewne – jeśli w ogóle ówczesne numery „Pulsu” gdzieś znajdzie to w nie ilustrowanym wydaniu NOW-ej, gdy tymczasem realna w końcu lat siedemdziesiątych sytuacja komunikacyjna czasopisma polegała na tym, że np. błogosławionej pamięci Aniela Steinsbergowa czy mecenas Jan Olszewski znajdowali swoje – wspaniałe zresztą – portrety, jako ilustracje cytowanego poematu Pawlaka.

Ateńska izogonia postulowana przez Ossowskiego w 1961 r., zastosowana do praktyki PRL kilkanaście lat później, wystawiła środowiska demokratycznej opozycji na ciężką próbę, wydawało się bowiem oczywiste, że całą machinę, która umożliwiała m.in. publikowanie „Pulsu”, powołano do istnienia bynajmniej nie po to, aby poeta Pawlak miał gdzie opiewać ruję i porubstwo.

I nie da się z tego wyjść interpretując cytowany poemat korzystniej dla autora, nie wystarczy odmachnąć się na Henryka Sienkiewicza Stanisławem Brzozowskim, czy nawet nazwać Pawlaka Owidiuszem PRL-u – wszystko to bowiem dzieje się w sytuacji, kiedy drukowanie i rozpowszechnianie „Pulsu” zagrożone jest więzieniem, a w dodatku ci, którzy gotowi są ryzyko uwięzienia podjąć, czynią to z pobudek różnych od walki o przełamanie obyczajowego tabu. W stosownej skali kwestia dotyczy również tych, którzy nie ryzykując własnej wolności, wspierają demokratyczną opozycję finansowo: w końcu pieniądze zaczęto zbierać na pomoc dla prześladowanych robotników Radomia i Ursusa, w związku z czym zasadnie można było stawiać pytanie, jak daleko sięgały pełnomocnictwa do przeznaczenia ich na cele niebezpośrednio z tą pomocą związane.

Dostrzeżmy wielorakość problemów, jakie postawił przed demokratyczną opozycją „Puls” swoim pojawieniem się w drugim obiegu; nie chcę przez to powiedzieć, że redaktorzy pisma te problemy stworzyli, niemniej jednak to za ich sprawą stały się one widoczne czarno na białym, mimo niewyraźnego jeszcze druku. Nawet najsłabiej czytelne kopie wierszy Piotra Bratkowskiego sytuację uczytelniały:

rób miłość
nie używaj prezerwatyw pigułek i innych dekadenckich wymysłów nie onanizuj się pamiętaj
każda zmarnowana lub źle użyta kropla twojej spermy
to młyn na wodę sił imperialistycznych i zimnowojennych make love not war rób miłość. ⁴

I dla dopełnienia drugi wiersz:

siedzieliśmy na podłodze paląc trawę słuchając Boba Dylana i Włodzimierza Wysockiego potem ktoś przyszedł i kazał się rozejść więc zrobiliśmy rewolucję. ⁵

Problem ideowy rysuje się tu niezwykle wyraźnie: motywacja Bratkowskiego w sposób dosyć oczywisty różni się od tej, która pchnęła do działania Jacka Kuronia, Jana Józefa Lipskiego czy Anielę Steinsbergową. A cóż dopiero, gdyby pomyśleć o tych uczestnikach demokratycznej opozycji, którzy lubili określać się jako jej nurt niepodległościowy!

Bratkowski stwarza wyłącznie kłopoty: przecież nawet kiedy występuje przeciw onanizmowi i zwalczanym przez Kościół środkom antykoncepcyjnym, trudno się z nim zidentyfikować, a cóż dopiero, gdy się okazuje, że wolność, o którą chciałby walczyć, polegać ma na nieskrępowanym dostępie do narkotyków. A przecież – po pierwsze – ruch, w ramach którego pismo się ukazuje, bezustannie zaznacza, że dąży do egzekwowania, a nie łamania prawa; po drugie – znaczna część uczestników tego ruchu, uważając niektóre prawa za niesprawiedliwe i warte zmienienia, w żadnym wypadku nie decydowałaby się na zaprzestanie ścigania handlu narkotykami; i po trzecie wreszcie – z politycznego punktu widzenia deklaracja Bratkowskiego jest strzałem do własnej bramki, i to nie bramki – by tak powiedzieć – prywatnej, ale wspólnej.

I w tym miejscu dotykamy kwestii niezmiernie istotnej: ówczesny ruch demokratycznej opozycji miał charakter wspólnotowy, i to mimo istniejących w nim poważnych różnic: jednym chodziło raczej o to, co społeczne, innym o to, co narodowe, na pewno jednak cały ów ruch nie powstał, aby walczyć o te prawa jednostki, których domagał się w cytowanym wierszu Piotr Bratkowski. Walka szła o przywrócenie jednostce jej praw do nieskrępowanego organizowania się we wspólnoty, co komuniści trafnie uważali za niebezpieczne dla samej istoty ich władzy. I to ich przekonanie – błędne lub co najmniej dyskusyjne – iż młodzi ludzie siedzący na podłodze i palący trawę stanowią zagrażającą ustrojowi wspólnotę, miało zasadnicze znaczenie dla owego dziwnego spotkania w drugim obiegu, o którym tu mówimy.

Izogonia powstała i nieoczekiwanie, i sztucznie, stając się przyczyną iście greckiego cudu: powstały sojusz, właśnie ze względu na zasadniczą różnorodność składających się nań elementów, okazał się dysponować ogromną siłą. Środowiska, które stworzyły KOR, a więc elity intelektualne, artystyczne i polityczne mogły stanowić choćby i najdoskonalszy w świecie sztab, ale nie były w stanie wystawić armii, oczywiście poza jakimś jednym czy drugim pułkiem oficerskim – wiadomo jednak, że oficerskimi pułkami nie wygra się żadnej wojny. A tę wojnę wygrano w znacznej mierze za sprawą tego sojuszu. A że owa izogonia doprowadziła do powstania ruchu wielce niehomogenicznego, musiało dojść później do następnej wojny, która przeszła do historii pod nazwą „wojny na górze”. Ale to już zupełnie inna historia.

1. A. Ginsberg, Kral Majales, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls” nr 1, s. 61.
2. L. Ferlinghetti, Przeludnienie, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls”nr 1, s. 66.
3. A. Pawlak, I śmierć, wiele śmierci..., „Puls” 1978 nr 2, s. 31-38.
4. P. Bratkowski, Make love not war, „Puls” 1979/80 nr 6, s. 91.
5. Rewolucja, ibidem.

Od chwili powstania w drugiej połowie lat siedemdziesiątych zorganizowanej opozycji demokratycznej było sprawą niejasną, czy powołano ją do życia w celu przywrócenia porządku czy też raczej jego obalenia.

W dosyć oczywisty sposób oba te cele przyświecały jej jednocześnie, co powodowało liczne zawikłania zarówno wtedy, gdy rzecz się działa, jak i dzisiaj, gdy w miarę za świeżej pamięci próbować ją opisywać. Ale z tą świeżą pamięcią nie jest wcale tak dobrze, jeśli bowiem na przykład zadamy sobie pytanie o formację poprzedzającą, to znaczy rewizjonistów, z całą pewnością jesteśmy w stanie powiedzieć tyle, iż chodzi o gatunek wymarły. Ale kiedy? Wiadomo, że najpierw wymarły tury, a rewizjoniści dopiero potem, ale szczegóły gubią się w dziejowej pomroce.
A rzecz jest nie bez znaczenia, to właśnie bowiem owi rewizjoniści, gatunek ani nie opisany, ani nawet dokładnie nie zdefiniowany, dali w warunkach PRL początek działaniom bądź przynajmniej rozważaniom na temat przywracania porządku. W sposób oczywisty musieli oni zakładać, iż porządek niegdyś istniał, a dopiero później się wypaczył, splątał, zaprzepaścił i zaczeluścił, na skutek czego niezbędne stało się jego przywrócenie.
I tu natrafiamy – podążając tropem rewizjonistów – na ogromną trudność; wydawałoby się, że nie ma w całej antropologii kultury czegoś oczywistszego niż mit szczęśliwego początku, utraconego raju, do którego za wszelką cenę pragniemy powrócić. Wszystko jest dobrze, jeśli ów złoty wiek, który jest nam wzorcem, jest zarazem bezpiecznie oddalony w czasie rewizjoniści jednak takim ułatwieniem nie dysponowali, stąd też nie mogli dokładnie opisać owego porządku, który chcieliby przywracać.

Czym dla Majów, Inków i Azteków był rok 1492, tym dla rewizjonistów okazał się rok 1968; zamknęła się ich epoka, musieli wyginąć, pozostawiając po sobie dziwaczne legendy, nie całkiem zrozumiałe przekazy utrwalone pismem węzełkowym, w języku, którego nikt nie rozumiał i oczywiście pojedyncze ocalałe jednostki.

Ów rok 1968, który z całego szeregu przyczyn przyszli historycy uznają zapewne za przełomowy w historii świata, to zarazem rok hippisa. Hippis – choć również odwoływał się do mitu szczęśliwego początku – był niezawodnie burzycielem; kochał miłość był jednocześnie przekonany, że cała ludzka cywilizacja godna jest zburzenia, jako kwiatom i miłości przeciwstawna.
O ile rewizjoniści występowali głownie po wschodniej stronie żelaznej kurtyny, hippisi okazali się prawdziwymi dziećmi globalnej wioski i w ciągu kilku zaledwie lat rozplenili się powszechnie, wprowadzając straszliwy pojęciowy bałagan. Istnienie żelaznej kurtyny powodowało bowiem, że proste i jednoznaczne na pierwszy rzut oka hasło make love not war nie tylko mogło, ale musiało znaczyć coś zupełnie innego, kiedy zwracało się przeciwko wojnie w Wietnamie, niż wówczas, gdy tyczyć miało interwencji w Czechosłowacji.

Milan Šimečka tę właśnie interwencję nazwał w swojej książce „przywracaniem porządku”. Zastosowanie tej kategorii w tym miejscu pozwala nam dokonać interesującej obserwacji: kiedy Šimečka o przywracaniu porządku mówi, w sposób oczywisty ironizuje, a przecież jednocześnie cytuje; określenie „porządek” okazuje się kompletnie relatywne.

Czy zatem to, co mieliśmy w Polsce w końcu lat sześćdziesiątych, i później, już w latach siedemdziesiątych, prezentowało się młodym ludziom, znajdującym się w kręgu wpływów hippisowskich idei jako porządek podobnie wart obalenia, jak ten, który starali się obalać ich amerykańscy koledzy?

A może było odwrotnie, może polski hippis w naturalny – choć paradoksalny — sposób stawał się obrońcą cywilizowanego ładu, zakłóconego przez działalność komunistów?

Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny hippis był samotny, nie mógł praktycznie liczyć na żadnych sojuszników poza najbardziej zwariowanymi intelektualistami i nie ma w tym żadnego przypadku, że zbuntowana przeciw panującemu porządkowi generacja 1968 r. w końcu wydała z siebie Brigadi Rossi i Rote Armee Fraktion. Zresztą kiedy nasi paryscy koledzy chcieli swoich profesorów z uczelni wyrzucać, nam przypadła akurat odwrotna rola: buntem było protestowanie przeciw usuwaniu profesorów z uczelni czy obrona najbardziej tradycyjnego poety, jakiego wydała nasza literatura.
Stało się więc tak, że konflikt, który powinien mieć charakter pokoleniowy, rozwinął się zupełnie inaczej, co z ogromnym zdziwieniem skonstatował w latach siedemdziesiątych Stefan Nowak na podstawie poważnych i szeroko zakrojonych badań socjologicznych. Polskie pokolenie 1968 zamiast wydać z siebie jako najradykalniejszą grupę Baader-Meinhof, wydało grupę Kuronia-Michnika. To są przecież te same roczniki: Jacek Kuroń i Ulrike Meinhof urodzili się w 1934 roku, Andreas Baader w 1944, Adam Michnik w 1946.

To oczywiście trudne do zrozumienia po dziś dzień. Parę lat temu, wiosną 1985 r. miałem niepowtarzalną okazję poznać najsławniejszego człowieka tej generacji, Daniela Cohn-Bendita, który przeprowadzał ze mną wywiad dla francuskiej telewizji. Nie zapomnę nigdy pytania, od którego zaczął: „Jak wyjaśnisz, że Kuroń, robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju, siedzi w więzieniu za prowadzenie manifestacji pierwszomajowej?” – „Wydaje mi się, że wszystko pomyliłeś – odpowiedziałem – robotniczy przywódca w socjalistycznym kraju to Olaf Palme i nikt go w więzieniu nie zamyka”. Najwyraźniej każdy z nas myślał o innym porządku i gdzie indziej postrzegał jego naruszenie.

Ale byłoby przecież daleko idącym uproszczeniem, gdyby ktoś chciał twierdzić, że nasz rok 1968 był tylko przypadkowo zbieżny w czasie z tym z drugiej strony żelaznej kurtyny, że u nas nie było żadnych hippisów, a budowa podziemnego społeczeństwa, która stała się udziałem polskich rówieśników Meinhof i Baadera, była zajęciem nie mającym z ich działaniami nic wspólnego. Kiedy do Henryka Wujca zgłosili się pierwsi robotnicy z Ursusa, powiedzieli po prostu tak: wy jesteście inteligentni i wykształceni, to róbcie te bomby, a my je będziemy rzucać. Byliśmy więc naprawdę bardzo blisko, i ciągle nie było jasne, czy działamy na rzecz przywracania, czy obalania porządku. Myślę, że los wbrew zewnętrznym pozorom okazał się po prostu łaskawszy dla tej części pokolenia, której przyszło urodzić się po wschodniej stronie żelaznej kurtyny.

Wspomniałem o samotności naszych zachodnich rówieśni¬ków i wymieniłem dwa polskie nazwiska; tak się złożyło, że Kuroń był sekretarzem Igora Newerlego, a Michnik – Antoniego Słonimskiego. Ma to wymiar nie tylko symboliczny: ci, którzy mieliby być buntownikami, pozostawali w najściślejszym kontakcie z elitą, co postawę buntu w istotny sposób modyfikowało.

Wydarzenia w Radomiu i Ursusie w znakomity sposób przyczyniały się do niezwykłego wymieszania postaw najbardziej nawet anarchistycznych z konserwatywnymi, pragnącymi bronić ustalonego porządku; Komitet Obrony Robotników bynajmniej nie namawiał nikogo do podpalenia partyjnych komitetów, był jednak gotów nieść pomoc prawną, lekarską i materialną również mocno zanarchizowanym „warchołom” z Radomia.
Właśnie zbieranie informacji i przekazywanie pomocy osobom dotkniętym represjami po czerwcowych wypadkach stało się okazją do niespodziewanie bliskiego kontaktu pomiędzy polską elitą skupioną w kręgu -u a społecznym marginesem - bo przecież ówczesne represje wymierzone były głównie w ten margines, dla przeprowadzenia propagandowej tezy, iż ,,prawdziwi robotnicy” nie mieli z czerwcowymi protestami nic wspólnego.

Zapewne jakąś rolę odegrał w tym wszystkim hippisowski epizod w biografii Mirosława ego, którego dawne kontakty zaowocowały wprowadzeniem do środowiska korowskiego ludzi, którzy w konflikcie z władzą znaleźli się z zupełnie innych przyczyn, ludzi odmiennej kultury – inaczej się ubierających, mówiących, wyznających inne wartości. Niezgoda na komunistyczne status quo była spoiwem mocnym, ale chyba jedynym.
Rychło jednak okazało się, że współdziałanie KOR-owskich intelektualistów z ludźmi zanarchizowanymi, ostentacyjnie długowłosymi czy wytatuowanymi – może okazać się niezwykle opłacalne dla obu stron. Warunki, w jakich pracowały podziemne drukarnie, w sposób dość oczywisty były nie do przyjęcia dla szanującego się inteligenta, tak z uwagi na ogłupiający charakter monotonnej i jednocześnie wyczerpującej fizycznie pracy, jak też ze względów higienicznych – była to bowiem praca w brudzie, przeważnie w piwnicach, a niemożność umycia się należała do jej atrybutów.
Zadrukowywanie na wyciągniętych ze złomu powielaczach dziesiątków i setek ryz papieru było zajęciem żywo przypominających trud Walka Gibały ze Zmierzchu Stefana ego; jedyną perspektywą podczas pracy tego rodzaju są „kubiki”, o których myślał Gibała, czy ryzy, o których myśleli podziemni drukarze. I od wydajności pracy tego rodzaju w znacznej mierze — przynajmniej przez pewien czas — zależały sukcesy demokratycznej opozycji.

O ile intelektualiści zyskiwali na tym dziwnym mariażu wsparcie natury technicznej, o tyle druga strona zyskiwała cenną dla siebie ochronę przed samowolą władzy. Ale przecież nie tylko — wolność słowa, o którą walczyła demokratyczna opozycja, była czymś pożądanym również dla kręgów hippisowskich, które w warunkach realnego socjalizmu nie miały oczywiście możliwości ekspresji. 1 właśnie na styku tych dwu tak różnych środowisk powstał „Puls”.

Wydany jesienią 1977 roku pierwszy numer „Pulsu”, nieregularnego kwartalnika literackiego, jak określili swoje pismo redaktorzy, otwiera tekst profesora Stanisława Ossowskiego Problematyka swobody słowa w dyskusjach naukowych. Jest to artykuł polemiczny wobec tekstu profesora Tadeusza Kotarbińskiego zamieszczonego w „Przeglądzie Kulturalnym” z 26 października 1961 roku. Cenzura nie dopuściła do publikacji artykułu Ossowskiego i doczekał się on druku dopiero w „Pulsie”.
Stało się więc tak, że pierwsze słowa, jakie nowe pismo przekazało swoim czytelnikom były następujące:

Wśród podstawowych zasad demokracji ateńskiej zajmował się postulat, dla którego utworzono specjalne słowo: izogonia; jednakowa dla wszystkich wolność w wypowiadaniu się. Ateny Peryklesa były z tego prawa szczególnie dumne.

Nie ma chyba sposobu, aby wprowadzając w obieg czytelniczy nowe czasopismo silniej zaakcentować dostojny, klasyczny konserwatyzm. Ateny Peryklesa przywołane w pierwszym zdaniu wstępnego artykułu oznaczają przecież, że redaktorzy zwracają się do czytelników słowami: „Dwadzieścia pięć wieków kultury śródziemnomorskiej patrzy na was z łamów naszego czasopisma!”

I w tym samym numerze, jako praktyczna realizacja owej izogenii, pojawia się Allen Ginsberg, na razie wierszem Kral Majales, bo Skowyt ukaże się dopiero w numerze 4-5, na przełomie roku 1978/79, a więc w 22 lata po ukazaniu się oryginału. Opóźnienie jest większe niż w przypadku tekstu profesora Ossowskiego nie tylko o parę lat; o ile bowiem przypomnienie o zasadach ateńskiej demokracji jest pożyteczne w każdym czasie, o tyle będący pokoleniowym manifestem Skowyt ukazuje się opóźniony o całe pokolenie.

I ukazuje się w jakże niezwykłych warunkach: „Puls” był czasopismem związanym z KOR-owską opozycją; nie wiedziałem wtedy, i zresztą nie wiem do dzisiaj, czy związek ten oznaczał również, że „Puls” był finansowany przez KOR, w tym środowisku bowiem sprawy finansowe traktowano ze szczególną dyskrecją. W każdym jednak razie związki te były na tyle silne i na tyle oczywiste, że działacze KOR-u czuli się za „Puls” odpowiedzialni, tym bardziej, że przekonanie o finansowaniu pisma przez KOR, nawet jeśli fałszywe, było jednak podówczas powszechne.

Warunki działania skłaniały do pewnego przewrażliwienia; presja rozpętywanych co i raz antykorowskich kampanii propagandowych kazała dmuchać na zimne i z największą troską i żarliwością pielęgnować to, co za Janem Józefem Lipskim przywykło się później nazywać „etosem KOR-u”. A niektóre publikacje „Pulsu , i to od pierwszego numeru, to był niewątpliwie cios w etos.

O ile bowiem zarówno profesor Ossowski osobiście, jak Peryklesowe Ateny były tego etosu idealną wręcz emanacją, o tyle o Ginsbergu ani całej beat generation nie sposób już tego powiedzieć. Nie ma w tym – jak sądzę – żadnego przypadku, że w pierwszym numerze pisma ukazał się nie Skowyt, ale wspomniany Kral Majales, wiersz czy może poemat poświęcony Czechosłowacji 1968 roku – co z KOR-owskim etosem było już w pełni zgodne, ale jednocześnie padały tam takie oto słowa:

a ja jestem Królem Maja, który po czesku nazywa się Kral Majales
a ja jestem Królem Maja, który śpi ze śmiejącymi się nastolatkami
a ja jestem Królem Maja, rzecz jasna,
bo jestem z pochodzenia Słowianinem i buddyjskim Żydem. ¹

I to już było zupełnie niedobrze, oczywiście nie z uwagi na tego buddyjskiego Żyda, ale z powodu śmiejących się nastolatek. W dodatku w tymże numerze Ginsbergowi towarzyszył jego przyjaciel i wydawca, Lawrence Ferlinghetti:

przechodzi obok purpurowa blondyna i jeden zbyt wysoki cycek wyskakuje i upada na mój talerz zwracam go jej
nie wyglądając na zbyt zakłopotanego
ona to bierze za dobry znak
siada
i daje mi drugi. ²

Otóż działacze KOR-u znaleźli się w sytuacji skrajnie odmiennej: wyglądali na zakłopotanych, nie brali tego za dobry znak, trafnie przewidując, że redakcja po pierwszym numerze zechce dać im drugi.
Obawy te rychło miały się spełnić. W numerze drugim problemy były te same, tylko chyba jeszcze drażliwsze: zaraz po antymarksistowskim eseju Simone Weil z nie drukowanego w Polsce tomu Opression et Liberté, a więc tekstu w pełni zgodnego z KOR-owskim etosem, ukazał się poemat Antoniego Pawlaka I śmierć, wiele śmierci... Był on wprawdzie opatrzony mottem z Walta Whitmana Death, many deaths I ll sing, ale była to bodaj jedyna rzecz, jaką w owym poemacie można było bez zastrzeżeń zaakceptować.
Mówi bowiem bohaterka poematu:

Będę nazywała się Kefas bowiem znaczy to skała a ja potrzebuję opoki na której mogłabym zbudować moją miłość.

Bohater odpowiada spolegliwie:

oto mój penis
powierzam ci go z ufnością
wiem że lubisz trzymać go w dłoniach
patrzeć jak budzi się w nich
jak powoli dźwiga w górę
w twoich małych palcach staje się
kwiatem rozkwitającym (gdy
zrobisz kilka ruchów ręką
wyrzuci z siebie
białe ziarno życia)

Ale to nie jest bynajmniej koniec, jak mógłby ktoś oczekiwać, bowiem para bohaterów poematu zamknęła się na 40 dni i 40 nocy w poszukiwaniu coraz to nowych wariantów:

albo
gdy z głową wtuloną w twoje uda próbuję sięgnąć
aż do bólu języka w rozchylające się przede mną drugie wargi i czuję że zaczynasz się wić wymawiając w jęku moje nowe imię aż po kilku drgnięciach nieruchomiejesz albo
kiedy trzymasz go lekko w palcach
bawiąc się patrzysz
jak pęcznieje i zmienia barwę
z uśmiechem bierzesz w szeroko rozchylone usta
gdy czuję na nim delikatny
dotyk języka i lekkie ssanie
gdy wchodzi głębiej aż do gardła
i mam dreszcze w koniuszkach palców
kiedy potrafię już tylko wyszeptać
szybciej szybciej —
przy wciąż gwałtowniejącym oddechu
by za chwilę odczuć ulgę
wielkie kojące ukojenie
popatrz masz na policzku
białe krople, to mogły być nasze dzieci. ³

Wszystko działo się – przypominam – w czasach bardzo odległych – poseł Marek Jurek był jeszcze dzieckiem, Antoni Macierewicz fascynował się Edwardem J. Abramowskim, ani podejrzewając że pisany mu los narodowca, natomiast Michnik i tu tkwi istota problemu – czynił wszystko dla nawiązania dialogu między lewicą laicką i Kościołem katolickim. Oczywiście z dzisiejszej perspektywy może się komuś wydawać, że ów dialog podówczas rozwijał się świetnie – wtedy jednak w bardzo wyraźny sposób kardynał Stefan Wyszyński odmawiał rozmowy nawet z najbardziej katolickimi reprezentantami środowiska KOR-owskiego. Jednocześnie, przemawiając w kościele św. Anny do przedstawicieli środowisk twórczych, stawiał im Prymas Tysiąclecia za wzór Kornela Makuszyńskiego.

Działania środowiska KOR-owskiego były – jak powszechnie wiadomo – oparte na zasadzie jawności, przecież jednak nie chodziło o ujawnienie wszystkiego, a właśnie różnica między postulowanym Makuszyńskim a realnym Pawlakiem ujawniła się za pośrednictwem „Pulsu” jakby zbyt drastycznie.

O ile wiem, z niezrozumiałych do dzisiaj powodów, żywione przez wielu obawy, iż „Trybuna Ludu” zechce na swoich łamach zacytować mniej więcej te fragmenty poematu Pawlaka, które tu przytoczyłem – okazały się ostatecznie płonne, przecież jednak możemy dziś sobie sine ira et studio powiedzieć, że absolutnie nie można było na to liczyć.

Doszło oto do nieoczekiwanej sytuacji komunikacyjnej: w normalnie funkcjonującym kraju powinno w oczywisty sposób istnieć miejsce do publikowania tekstów zarówno Stanisława Ossowskiego, jak Allena Ginsberga, a nawet Antoniego Pawlaka, tyle że niekoniecznie pod wspólną okładką. Że jednak Polska końca lat siedemdziesiątych nie była normalnym krajem, teksty te ukazywały się łącznie, odbierając czytelnikom możliwość wyboru i na skutek tego młodzi i zbuntowani wielbiciele Ginsberga czy Pawlaka chcąc nie chcąc dostawali do ręki Stanisława Ossowskiego czy Simone Weil, zaś erotyczne wynurzenia Pawlaka, wedle reguł działającego podówczas tajnego kolportażu, lądowały na biurkach dostojnych członków Akademii albo wręcz w parafiach kierowanych przez sprzyjających KOR-owskiemu ruchowi odważniejszych księży, sprawiając im niejaki kłopot.

Co ciekawe, kłopoty te nie były naddatkiem, ale stanowiły poniekąd immanentną cechę czasopisma. Było ono wydawane w 3 różniących się wersjach: oryginał – jeśli można się tak wyrazić stanowiły kopie maszynopisowe, oprawne albo nie, które poza przepisanymi na maszynie kartkami tekstów zawierały odbitki fotografii portretowych autorstwa Bartosza Pietrzaka, przedstawiających rozmaite szczególnie dostojne osoby ze środowiska opozycyjnego. Wspominam o tym, bowiem masowe – na ówczesne warunki – wydania NOW-ej już tych ilustracji nie zawierały, co oczywiście wynikało ze względów technicznych. A była jeszcze odmienna wersja londyńska. Uważam za niezbędne zwrócenie w tym miejscu uwagi na tak drobne nawet szczegóły, dzisiejszy czytelnik tych słów najłatwiej zapewne – jeśli w ogóle ówczesne numery „Pulsu” gdzieś znajdzie to w nie ilustrowanym wydaniu NOW-ej, gdy tymczasem realna w końcu lat siedemdziesiątych sytuacja komunikacyjna czasopisma polegała na tym, że np. błogosławionej pamięci Aniela Steinsbergowa czy mecenas Jan Olszewski znajdowali swoje – wspaniałe zresztą – portrety, jako ilustracje cytowanego poematu Pawlaka.

Ateńska izogonia postulowana przez Ossowskiego w 1961 r., zastosowana do praktyki PRL kilkanaście lat później, wystawiła środowiska demokratycznej opozycji na ciężką próbę, wydawało się bowiem oczywiste, że całą machinę, która umożliwiała m.in. publikowanie „Pulsu”, powołano do istnienia bynajmniej nie po to, aby poeta Pawlak miał gdzie opiewać ruję i porubstwo.

I nie da się z tego wyjść interpretując cytowany poemat korzystniej dla autora, nie wystarczy odmachnąć się na Henryka Sienkiewicza Stanisławem Brzozowskim, czy nawet nazwać Pawlaka Owidiuszem PRL-u – wszystko to bowiem dzieje się w sytuacji, kiedy drukowanie i rozpowszechnianie „Pulsu” zagrożone jest więzieniem, a w dodatku ci, którzy gotowi są ryzyko uwięzienia podjąć, czynią to z pobudek różnych od walki o przełamanie obyczajowego tabu. W stosownej skali kwestia dotyczy również tych, którzy nie ryzykując własnej wolności, wspierają demokratyczną opozycję finansowo: w końcu pieniądze zaczęto zbierać na pomoc dla prześladowanych robotników Radomia i Ursusa, w związku z czym zasadnie można było stawiać pytanie, jak daleko sięgały pełnomocnictwa do przeznaczenia ich na cele niebezpośrednio z tą pomocą związane.

Dostrzeżmy wielorakość problemów, jakie postawił przed demokratyczną opozycją „Puls” swoim pojawieniem się w drugim obiegu; nie chcę przez to powiedzieć, że redaktorzy pisma te problemy stworzyli, niemniej jednak to za ich sprawą stały się one widoczne czarno na białym, mimo niewyraźnego jeszcze druku. Nawet najsłabiej czytelne kopie wierszy Piotra Bratkowskiego sytuację uczytelniały:

rób miłość
nie używaj prezerwatyw pigułek i innych dekadenckich wymysłów nie onanizuj się pamiętaj
każda zmarnowana lub źle użyta kropla twojej spermy
to młyn na wodę sił imperialistycznych i zimnowojennych make love not war rób miłość. ⁴

I dla dopełnienia drugi wiersz:

siedzieliśmy na podłodze paląc trawę słuchając Boba Dylana i Włodzimierza Wysockiego potem ktoś przyszedł i kazał się rozejść więc zrobiliśmy rewolucję. ⁵

Problem ideowy rysuje się tu niezwykle wyraźnie: motywacja Bratkowskiego w sposób dosyć oczywisty różni się od tej, która pchnęła do działania Jacka Kuronia, Jana Józefa Lipskiego czy Anielę Steinsbergową. A cóż dopiero, gdyby pomyśleć o tych uczestnikach demokratycznej opozycji, którzy lubili określać się jako jej nurt niepodległościowy!

Bratkowski stwarza wyłącznie kłopoty: przecież nawet kiedy występuje przeciw onanizmowi i zwalczanym przez Kościół środkom antykoncepcyjnym, trudno się z nim zidentyfikować, a cóż dopiero, gdy się okazuje, że wolność, o którą chciałby walczyć, polegać ma na nieskrępowanym dostępie do narkotyków. A przecież – po pierwsze – ruch, w ramach którego pismo się ukazuje, bezustannie zaznacza, że dąży do egzekwowania, a nie łamania prawa; po drugie – znaczna część uczestników tego ruchu, uważając niektóre prawa za niesprawiedliwe i warte zmienienia, w żadnym wypadku nie decydowałaby się na zaprzestanie ścigania handlu narkotykami; i po trzecie wreszcie – z politycznego punktu widzenia deklaracja Bratkowskiego jest strzałem do własnej bramki, i to nie bramki – by tak powiedzieć – prywatnej, ale wspólnej.

I w tym miejscu dotykamy kwestii niezmiernie istotnej: ówczesny ruch demokratycznej opozycji miał charakter wspólnotowy, i to mimo istniejących w nim poważnych różnic: jednym chodziło raczej o to, co społeczne, innym o to, co narodowe, na pewno jednak cały ów ruch nie powstał, aby walczyć o te prawa jednostki, których domagał się w cytowanym wierszu Piotr Bratkowski. Walka szła o przywrócenie jednostce jej praw do nieskrępowanego organizowania się we wspólnoty, co komuniści trafnie uważali za niebezpieczne dla samej istoty ich władzy. I to ich przekonanie – błędne lub co najmniej dyskusyjne – iż młodzi ludzie siedzący na podłodze i palący trawę stanowią zagrażającą ustrojowi wspólnotę, miało zasadnicze znaczenie dla owego dziwnego spotkania w drugim obiegu, o którym tu mówimy.

Izogonia powstała i nieoczekiwanie, i sztucznie, stając się przyczyną iście greckiego cudu: powstały sojusz, właśnie ze względu na zasadniczą różnorodność składających się nań elementów, okazał się dysponować ogromną siłą. Środowiska, które stworzyły KOR, a więc elity intelektualne, artystyczne i polityczne mogły stanowić choćby i najdoskonalszy w świecie sztab, ale nie były w stanie wystawić armii, oczywiście poza jakimś jednym czy drugim pułkiem oficerskim – wiadomo jednak, że oficerskimi pułkami nie wygra się żadnej wojny. A tę wojnę wygrano w znacznej mierze za sprawą tego sojuszu. A że owa izogonia doprowadziła do powstania ruchu wielce niehomogenicznego, musiało dojść później do następnej wojny, która przeszła do historii pod nazwą „wojny na górze”. Ale to już zupełnie inna historia.

1. A. Ginsberg, Kral Majales, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls” nr 1, s. 61.
2. L. Ferlinghetti, Przeludnienie, przeł. Piotr Allen [Piotr Bikont], „Puls”nr 1, s. 66.
3. A. Pawlak, I śmierć, wiele śmierci..., „Puls” 1978 nr 2, s. 31-38.
4. P. Bratkowski, Make love not war, „Puls” 1979/80 nr 6, s. 91.
5. Rewolucja, ibidem.